 Assessorau de sa Limba Sarda |
 |
COMUNU DE CUARTU SANT'ALENI
ASSESSORAU DE SA LINGUA SARDA
SA LINGUA SARDA: S'AT A MORRIRI?
Sendu isperdia sa limba antiga de is nuraghesus, chi at lassau relichias in
is nominis de is logus e in calincunu fueddu sobrabiviu, de s'acabu de
s'Imperiu Romanu, che a is aturas limbas romanzas in totu s'Europa, su
sardu s'est cumentzau a formai de su ladinu. Is primus paperis iscritus in
sardu chi si funt abarraus funt cussus de Marianu e Torgutoriu, reis-giugis
de Logudoru e Calaris, chi in d'un'autu fatu de sa canzilleria iat
arregalau una cresia in su 1070-80 a pustis de Gesus Cristu. Is rennus
giudicalis de Torres, Gaddura, Arborea e Calaris iant impreau sa limba
sarda in totu is masionis de sa curtura e de su guvernu lassendusì
cundaxis, autus, paperis, leis, constitutzionis, cartas e contus totus
iscritus in sa limba de s'isula.
Propriu candu su rennu de is giugis de Arborea fut acanta de auniri totu
sa Sardinia in d'unu stadu, su Summu Pontifitzi Bonifatziu, nendu chi fut
derettu suu, iat cuntzediu in feudu s'isula a su conti de Bartzellona. Is
cadalanus no nc'iant postu tempus meda a sartai su mari e a si ndi ponniri
meris de sa Sardigna a pustis de centu annus de gherra cun s'Arborea. In is
campus tristus de Seddori, is sordaus sardus furint istaus incracaus e sa
Sardigna iat perdiu sa possibilidadi de un'amaniamentu suu in libertadi.
Po sa limba sarda, sendu arribaus is castillanus a pustis de is
cadalanus, furint cumenzaus tempus de disimparu. Su cabudu de s'arruina fut
istau candu limba ufizziali iant postu s'ispaniolu. Is meris nous de sa
Sardigna, visrey e nobilesa a incabu, iant bettau a pagai a sa genti de is
biddas dazzius e arrendas feudalis de donia manera cumenzendu su degollu de
s'economia isolana. S'asurimentu de su rei de Ispania fut aici mannu ca is
marchesus ibericus puru, chi a pustis de ducentus annus si furint che
sardizaus, s'arribelant a Madrid e a s'Escoriali. Ma a pustis de una de is
tanti gherras perdias, sa Sardinia fut passada a is austriacus e, sendu
fatu una tramuda cun sa Sizzilia, a su duca de Saboia.
Is saboiardus, chi iant ottentu de mala gana sa Sardigna mancai essant
pigau su titulu de reis, iant sempiri fueddau franzesu. Totu in d'una iant
cumprendidu ca podiant illargai su cumandu insoru facias a s'Italia e, po
s'aprontai, iant mudau limba ufizziali passendu a s'italianu. In s'isula
tirriosa prena de calenturas e arestumini ddi fut cumbeniu a abalentai sa
"toscana favella" etotu ca sa nobilesa sarda chistionàt ancu ispaniolu e
sardu cun perigulus autonomistas. Candu su Rennu de Sardigna, in su 1861, a
is cumandus de is meris saboiardus, iat mudau nomini e, illarghendu is
lacanas, si fut tzerriau Rennu de Italia, chistionànt italianu unus 2,5 po
centu de sa popolatzioni, est a narri is chi ddu isciant iscriri sceti. Is
aturus fueddànt dialetus o limbas de minorìa.
De tandu is crassis dirigidoras sardas ant iscritu in italianu e su sardu
s'est agatau indurriau a poderai po su tempus bennidori.
Su fascismu iat fatu aturu dannu, ma sa grandu pesta po su sardu funt
istaus is grandus medius de arrelatamentu comenti sa radiu e sa
televisioni. In is urtimus cincuanta annus in s'imprus de is familias
sardas s'est afortiada s'idea de dispidiri sa limba sarda, sendi forti su
cumbincimentu ca no fessat istada prus abili po agatai treballu in s'era
presenti. Ma a pustis de sa faddidura de su "Piano di Rinascita" e de su
grandu arrepentzamentu de su 68, una truma de istudiaus e sabidus sardus
iant cumentzau sa batalla po sa defendidura e s'abalemtamentu de sa limba
sarda. Una mòvida chi seus ancu cumbattendu a pustis de sa lei de sa
Regioni de su 97 e de sa lei de su Stadu de 99.
S'Autonomia de sa "Rinascita" at faddiu?
Sa grandu farta de is urtimus cincuanta annus in Sardigna est istada sa
de airi mancau su fundoriu pretzisu a s'Autonomia. Sa constitutzioni, o
istatutu, ispetziali chi s'ant donau est istada arremangada a suba de unu
pentzamentu de Stadu a sa moda de s'Otuxentus. Su federalismu no at agatau
cussorgia e sa Regioni est bessìa a foras che unu ufitziu stesiau alargu
de su guvernu. Su stadu at cuncordau s'ordinìu cosa sua cun d'una bandera,
unu populu, una natzioni, unu guvernu, una limba. Mancai in s'articulu sesi
de su paperi de fabricu de sa Repubrica fessànt istadas cumandadas leis de
tutorìa po is minorìas de limba, de custu no si nd'est fatu contu. E duncas
est passau in metadi de seculu unu disinnu de autonomia pentzau in pitzu
de s'idea chi sa divessidadi de sa Sardigna podìat essiri conduxìa a intru
de is mungias contras a sa disugualidadi sotziali feti. Su populu sardu no
tenìat una curtura sua, fut trighendi at arribai a s'amaniamentu de
s'economia, e bastat. Est a narri ca sa Sardigna depìat agattai sa moda sua
de amaniamentu po assimbilai a is aturas regionis italianas prus arricas.
Is grandus ominis politicus sardus puru ant arrecìu e dispidìu custa idea,
arrimendi a una parti sa possibilidadi de istrantaxai un'autonomia pintada
a suba de s'identidadi sintzilla de su populu sardu. Atras ideas tandu
furint prus fortis. E nemus, mancu Lussu o Laconi po nai, funt arrenescius
a imponiri, o a du nai chi du pentzànt assumancu, sa chistioni de
un'autonomia prus de conottu natzionalitariu democraticu. Su pentzamentu
de autonomismu a fundamentu sotziu-economicu at sighìu a imprentai a pitzu
de sa Sardigna su marcu de sa dipendentzia e sa mancantzia de un
afortiamentu de sa curtura sua.
Sa filla de custa moda de disinnai su tempus est istada s'idea de su
"Piano di Rinascita" chi no at aprontau fainas sardas o furisteras chi
podìant produsiri arrichesa, ma at artziau is istrinadas de dinai pubricu.
Custa masioni, foras de inciungiai sa capassidadi de produsiri a sa sola,
at aciuntu unu mercau in prus a is impresas furisteras chi ant tentu tretu
de imponniri su produsimentu in soru.
Is literaus, is ominis de politica, is dirigidoris ant detzidiu de
abandonai sa limba sarda a su destinu cosa sua. Oindì su matessi. A bortas
calinunu si chesciat, ma in pagus si donant a ita fai. S'imprus castiant de
arturas su dolorosu strumingiu de su sardu.
Ligau: CABUDU DE TOTUS IS CHISTIONIS
Ligau: UN'ASSESSORAU PO SA LIMBA IN QUARTU SANT'ALENI
Ligau: ITA AT FATU, ITA EST FAENDI, ITA AT A FAI
